तपाईँले गोप्य तरिकाले साइबर अपराध गर्दै हुनुहुन्छ भने पनि प्रहरीले यसरी थाहा पाउँछन्
विभिन्न किसिमका अपराध अनुसन्धानमा प्रयोग हुने ‘साइबर फरेन्सिक’ के हो ?
आजको युगमा हाम्रो जीवन मोबाइल, कम्प्युटर र इन्टरनेट बिना अधुरो छ । तर यही प्रविधिले जति सुविधा दिएको छ त्यति नै जोखिम पनि बढाएको छ । सामाजिक सञ्जालमा हुने ठगी, बैंकिङ ह्याकिङ, चरित्रहत्यादेखि गोप्य सूचना चोरीसम्म ‘साइबर अपराध’का घटना दिन प्रतिदिन बढिरहेका छन् । यस्ता अदृश्य अपराधका अपराधीसम्म पुग्न र उनीहरूलाई कानुनी कठघरामा उभ्याउन नेपाल प्रहरी लगायत विश्वका अनुसन्धान निकायहरूले एउटा शक्तिशाली वैज्ञानिक हतियार प्रयोग गर्छन् । त्यसको नाम हो- साइबर फरेन्सिक ।
साइबर फरेन्सिक भनेको डिजिटल संसारको जासुसी हो जसले अपराधको डिजिटल पदचिह्न (Digital Footprint) पछ्याउँदै सत्यतथ्य उजागर गर्छ । यस लेखमा साइबर फरेसिकको चर्चा गरिएको छ ।
साइबर फरेन्सिक के हो ?
धेरैले साइबर फरेन्सिक, डिजिटल फरेन्सिक र कम्प्युटर फरेन्सिकलाई एउटै ठाने पनि यिनीहरूमा केही भिन्नता छ:
कम्प्युटर फरेन्सिक: यो कुनै एउटा कम्प्युटरमा के भयो भनेर अनुसन्धान गर्ने विधि हो ।
डिजिटल फरेन्सिक: यो कम्प्युटरका साथै मोबाइल, पेनड्राइभ, डिजिटल क्यामेरा जस्ता अन्य डिजिटल उपकरणहरू समेतको अनुसन्धान हो ।
साइबर फरेन्सिक: यो सबैभन्दा फराकिलो क्षेत्र हो । यसले डिजिटल उपकरणका साथै इन्टरनेट र साइबरस्पेस (भर्चुअल संसार) मा हुने हरेक गतिविधिलाई आफ्नो दायरामा समेट्छ ।
सरल शब्दमा साइबर फरेन्सिक भनेको कुनै पनि अपराधमा प्रमाणको रूपमा प्रयोग भएका डिजिटल उपकरण र इन्टरनेटबाट प्रमाण खोज्ने, संकलन गर्ने, त्यसलाई नबिग्रिने गरी संरक्षण गर्ने र अदालतमा पेस गर्न मिल्ने गरी विश्लेषण गर्ने विज्ञान हो ।
साइबर फरेन्सिकले के-के गर्न सक्छ ?
साइबर फरेन्सिक विज्ञहरूले विशेष प्रविधिको प्रयोग गरेर असम्भव लाग्ने कामहरू पनि सम्भव बनाउँछन्:
डेटा रिकभरी: कम्प्युटर वा मोबाइलबाट जानाजान डिलिट गरिएका फाइल, फोटो, भिडियो, च्याट र ईमेलहरू पुनः प्राप्त गर्न सक्छ ।
मोबाइल अनुसन्धान: डिलिट भएका एसएमएस, कल लग, सम्पर्क नम्बर र रेकर्डेड आवाजसमेत फिर्ता ल्याउन सक्छ ।
गतिविधि पहिचान: कुन व्यक्तिले, कुन समयमा, कुन उपकरणबाट इन्टरनेट वा कम्प्युटर प्रणाली प्रयोग गरेको थियो भनेर पत्ता लगाउन सक्छ ।
पासवर्ड क्र्याकिङ: केही अवस्थामा इन्क्रिप्टेड फाइल वा प्रणालीको पासवर्ड तोड्न सक्छ ।
क्षतिग्रस्त उपकरणबाट प्रमाण: बिग्रिएको (crashed) सर्भर, फेल भएको हार्डडिस्क वा फर्म्याट गरिएको मेमोरी कार्डबाट पनि डेटा निकाल्न सक्छ।
ऐतिहासिक विकासक्रम: कसरी सुरु भयो ?
साइबर फरेन्सिकको इतिहास सन् १९८० को दशकबाट सुरु हुन्छ, जब कम्प्युटर आम मानिसको पहुँचमा पुग्यो।
अमेरिका: सन् १९८० को दशकमा अमेरिकाको एफबीआईले ‘म्याग्नेटिक मिडिया प्रोग्राम’ सुरु गर्यो । एफबीआईकै माइकल एन्डरसनलाई 'कम्प्युटर फरेन्सिकका पिता' मानिन्छ ।
बेलायत: बेलायतमा पनि ‘फ्रड स्क्वाड’ अन्तर्गत कम्प्युटर अपराध इकाई स्थापना भयो । सन् १९९८ मा ‘एसोसिएसन अफ चिफ पुलिस अफिसर्स’ (ACPO) ले डिजिटल प्रमाणसम्बन्धी निर्देशिका बनाएपछि यसले संस्थागत रूप लियो ।
आज अमेरिका र बेलायतजस्ता देशमा यो प्रविधि निकै अत्याधुनिक भइसकेको छ जहाँ सरकारले निजी कम्पनीहरूसँग मिलेर आतंकवाद, मानव तस्करी र संगठित अपराधको अनुसन्धानमा सहकार्य गर्दछ ।
कसरी हुन्छ अनुसन्धान ?
साइबर फरेन्सिक अनुसन्धान एउटा व्यवस्थित प्रक्रिया अनुसार गरिन्छ ताकि प्रमाणको विश्वसनीयता कायम रहोस् ।
१. पहिचानः अपराधसँग सम्बन्धित प्रमाण कहाँ छ (कम्प्युटर, मोबाइल, सर्भर) र कुन रूपमा छ भनेर पत्ता लगाउने ।
२. संरक्षण (Preservation): फेला परेको प्रमाणलाई सुरक्षित राख्ने ताकि त्यसलाई कसैले मेटाउन वा फेरबदल गर्न नसकोस् । यसका लागि प्रमाणको ‘इमेज’ वा हुबहु प्रतिलिपि बनाइन्छ ।
३. विश्लेषण: विशेषज्ञहरूले विशेष सफ्टवेयर र उपकरण प्रयोग गरी प्रमाणको गहिरो विश्लेषण गर्छन् । डिलिट भएका डेटाहरू यही चरणमा रिकभर गरिन्छ ।
४. दस्तावेजीकरण अर्थात् डकुमेन्टेसन: विश्लेषणबाट प्राप्त भएका सबै तथ्य र निष्कर्षलाई समेटेर एउटा विस्तृत प्रतिवेदन तयार पारिन्छ ।
५. प्रस्तुतीकरण: उक्त प्रतिवेदनलाई अदालतमा प्रमाणको रूपमा पेस गरिन्छ, जहाँ विज्ञले त्यसको व्याख्या गर्छन् ।
साइबर फरेन्सिकका प्रमुख प्रकारहरू
अपराधको प्रकृति अनुसार फरेन्सिकका विभिन्न शाखा छन्:
डिस्क फरेन्सिक: हार्डडिस्क, पेनड्राइभ जस्ता स्टोरेज उपकरणको जाँच ।
नेटवर्क फरेन्सिक: इन्टरनेटमा डाटाको आवतजावत (ट्राफिक) को निगरानी र विश्लेषण ।
वायरलेस फरेन्सिक: वाईफाई जस्ता ताररहित नेटवर्कको अनुसन्धान ।
डेटाबेस फरेन्सिक: डेटाबेसबाट जानकारी निकाल्ने र विश्लेषण गर्ने ।
मालवेयर फरेन्सिक: भाइरस, वर्मजस्ता खराब सफ्टवेयरको पहिचान र विश्लेषण ।
ईमेल फरेन्सिक: शंकास्पद ईमेलको स्रोत र सामग्रीको अनुसन्धान ।
मेमोरी फरेन्सिक: कम्प्युटरको अस्थायी मेमोरी (RAM) बाट प्रमाण संकलन ।
मोबाइल फरेन्सिक: मोबाइल फोन र ट्याब्लेटको विस्तृत जाँच ।
डिजिटल डीएनए: अपराधी चिनाउने अत्याधुनिक पद्धति
जसरी हरेक मानिसको औँठाछाप र डीएनए फरक हुन्छ त्यसैगरी हरेक व्यक्तिले कम्प्युटर वा मोबाइल चलाउने तरिका (टाइपिङ गति, माउस चलाउने शैली आदि) पनि फरक हुन्छ । यही व्यवहारको आधारमा उसको एउटा छुट्टै ‘डिजिटल डीएनए’ बन्छ । यो अत्याधुनिक प्रविधिले एउटै कम्प्युटर धेरै जनाले चलाए पनि कसले के चलायो भनेर छुट्याउन सक्छ र वास्तविक अपराधीसम्म पुग्न मद्दत गर्छ ।
अनुसन्धानमा प्रयोग हुने प्रमुख उपकरण
साइबर अनुसन्धानका लागि विज्ञले विभिन्न शक्तिशाली सफ्टवेयर र उपकरणको प्रयोग गर्छन् जस्तै:
काली लिनक्स (Kali Linux): फरेन्सिक र सुरक्षा परीक्षणका लागि प्रयोग हुने एक अपरेटिङ सिस्टम ।
एन्केस (EnCase): हार्डडिस्कबाट डेटा निकाल्न र विश्लेषण गर्न प्रयोग हुने व्यावसायिक सफ्टवेयर ।
ओफक्र्याक (Ophcrack): विन्डोजको पासवर्ड पत्ता लगाउन प्रयोग हुने उपकरण ।
डेटा डम्पर (Data Dumper): डिस्कको हुबहु प्रतिलिपि बनाउन मद्दत गर्ने ।
चुनौती, गोपनीयता र भ्रमहरू
साइबर फरेन्सिक जति शक्तिशाली छ यसका चुनौती र सीमा पनि छन् ।
गोपनीयताको हक: अनुसन्धान गर्दा व्यक्तिको गोपनीयताको हक उल्लङ्घन नहोस् भनी कानुनी प्रक्रिया (जस्तै, अदालतको अनुमति) पूरा गर्नुपर्छ ।
इन्क्रिप्सन: अपराधीले डेटालाई बलियो पासवर्डले इन्क्रिप्ट गरेको छ भने त्यसलाई तोड्न निकै कठिन र समय-लाग्ने हुन्छ ।
क्षेत्राधिकार: इन्टरनेटको अपराध कुनै एक देशको सीमामा बाँधिएको हुँदैन । यसले गर्दा अनुसन्धान र कारबाहीमा कानुनी जटिलता आउँछ ।
साधारण भ्रम:
‘जलेको वा पूर्ण नष्ट भएको हार्डड्राइभबाट पनि डेटा निकाल्न सकिन्छ ।’ - यो लगभग असम्भव छ । यदि डेटामाथि नयाँ डेटा लेखिएको (overwritten) छ भने पुरानो डेटा फिर्ता ल्याउन सकिँदैन ।
‘जस्तोसुकै धमिलो फोटोलाई पनि एचडी बनाउन सकिन्छ ।’ - फिल्ममा देखाए जस्तो सजिलो छैन । फोटो वास्तवमै गुणस्तर कम छ भने त्यसलाई चमत्कारिक रूपमा सुधार गर्न सकिँदैन । फोटो कत्तिको धमिलो छ भन्ने विषयले पनि फरक पार्छ । तर, पछिल्लो समय विकास भएका आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सका अत्याधुनिक टुलले तस्बिरको धमिलोपनलाई केही हदसम्म हटाउन सक्छन् । तर, एआईले एचडी बनाउने नाममा वास्तविक फोटो नै निर्माण गरिदिन्छ भन्ने हुँदैन ।
प्रविधिमा आधारित आजको समाजमा साइबर फरेन्सिक अपराध अनुसन्धानको एक अपरिहार्य हिस्सा बनिसकेको छ । यसले अदृश्य र जटिल देखिने साइबर अपराधको वैज्ञानिक र तथ्यपरक विश्लेषण गरी पीडितलाई न्याय दिलाउन र अपराधीलाई दण्डित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । प्रविधिको सही प्रयोगले मात्रै डिजिटल संसारलाई सुरक्षित बनाउन सकिन्छ र साइबर फरेन्सिक त्यही दिशामा एक बलियो कदम हो ।
(यो लेख न्यायाधीश डा. रत्नबहादुर बागचन्दको ‘साइबर सुरक्षा, अनुसन्धान, अभियोजन र न्याय निरुपण’ पुस्तकमा आधारित छ । उनी हाल उच्च अदालत पोखराको मुख्य न्यायाधीशका रूपमा कार्यरत छन् ।)
0 Comments